PHÂN TÂM HỌC VÀ TÍNH CÁCH DÂN TỘC
Đây là một cuốn sách có tính chuyên đề nên rất khó đọc. Nhưng đã đọc rồi thì lại thu lượm được không ít những điều bổ ích. Bởi phân tâm học dù đã được giới thiệu tương đối ở nước ta nhưng những tiếp cận phân tâm ở những chuyên ngành cụ thể thì hầu như ít được biết đến. Vì vậy, nếu ai muốn bước chân vào lãnh địa của vô thức, tiềm thức con người; cái “gen” văn hóa của cộng đồng, dân tộc… thì Phân tâm học và tính cách dân tộc là một lựa chọn theo tôi nghĩ là hợp lý và thiết thực…
VỀ LÝ THUYẾT PHÓNG CHIẾU TÂM LÝ – VĂN HÓA CỦA G. DEVEREUX
ĐOÀN ÁNH DƯƠNG
Khoảng mười năm hơn trở lại đây, trước những cơ hội và thách thức của hội nhập và toàn cầu hoá, nhận diện bản sắc văn hoá như một yếu tố khu biệt dân tộc giữa hiện trạng “thế giới phẳng” trở thành một vấn đề thời sự nóng bỏng với giới nghiên cứu văn hoá Việt Nam. Bởi lẽ, việc đưa ra một tấm thẻ căn cước, một thứ identity card với bạn bè quốc tế không đơn thuần chỉ là góp phần cho việc định hình chiến lược phát triển, mà ở chiều sâu, còn là nỗ lực khẳng định mình, minh định mình, tránh rơi vào tình trạng bị “làm phẳng”, bị đồng hoá về văn hoá. Trong khi đó, ngoài những con đường tiếp cận bản sắc văn hoá Việt Nam bằng kinh nghiệm, dù đã có nhiều đóng góp rất đáng ghi nhận, hầu như chưa một ai đưa ra được một phương pháp làm việc khoa học, thậm chí, vận dụng được một phương pháp khả dĩ thuyết phục bởi tính khoa học của nó.
Chính vì vậy, sự xuất hiện của công trình có tính chuyên đề: Phân tâm học và tính cách dân tộc (1) do Đỗ Lai Thuý tổ chức biên soạn và giới thiệu là một tham góp có ý nghĩa trên nhiều phương diện, nhất là ở việc giới thiệu một lý thuyết nghiên cứu tính cách dân tộc thực sự thuyết phục bởi tính khoa học của nó. Đó là môn học về tâm bệnh học tộc người (ethnopsychiatrie) với hạt nhân cơ bản là lý thuyết phóng chiếu tâm lý – văn hoá của Georges Devereux.
Nhìn lại lịch sử nghiên cứu bản tính dân tộc Việt, có thể thấy nổi bật lên những cách tiếp cận như: dân tộc chí của Từ Chi; địa – văn hoá – lịch sử của Trần Quốc Vượng; thao tác luận với hạt nhân là thuật ngữ bricolage (dán ghép, sửa vặt) của Phan Ngọc; cấu trúc – chức năng của Trần Ngọc Thêm, Đoàn Văn Chúc;… (2). Và ở mỗi một góc độ tiếp cận, văn hoá dân tộc lại được mở ra như hình ảnh từ một “kính vạn hoa” với tất cả sự sinh động, phong phú và phức tạp của nó. Những con đường mà các nhà nghiên cứu tên tuổi đã theo đuổi đều là trải nghiệm cả đời họ. Tuy nhiều ít họ đã thành công nhưng hàng loạt những vấn đề phức tạp của bản sắc văn hoá vẫn chưa được giải quyết một cách thấu triệt. Văn hoá dân tộc sẽ/ nên/ phải được hiểu như thế nào? Biểu hiện của nó ra sao? Và, cái gì là cốt lõi, nền tảng, tương đối ổn định trong suốt quá trình tiến hoá của dân tộc (đúng hơn là của tộc người (ethnos) hay nhóm tộc người (groupement ethnique) mà không phải là dân tộc (nation) theo nghĩa quốc gia, đất nước); để làm thành bản tính tộc người (indentité ethnique), và phần nào đó, là bản tính dân tộc (caractère national), như một phẩm chất đặc thù của tộc người Việt, của dân tộc Việt Nam?, … Bởi hình như các nhà nghiên cứu văn hoá này mới chỉ khai thác chủ yếu ở khía cạnh cái hữu thức mà chưa thật chú ý đúng mức đến cái vô thứctrong tính cách dân tộc. Có lẽ vì thế, vốn làm việc lâu bền với phân tâm học, Đỗ Lai Thuý mới hướng sự quan tâm của mình về phía còn khuyết thiếu ấy và nhận ra: “Phân tâm học và tính cách dân tộc, thoạt tiên, tưởng không có gì liên đới với nhau. Nhưng, tính cách dân tộc, xét tới cùng, bị chi phối bởi những yếu tố nằm trong vô thức tập thể. Bởi vậy, muốn nhận diện tính cách một dân tộc như thế nào và quan trọng hơn, tại sao như thế, thì phân tâm học, đặc biệt là tâm bệnh học tộc người, là con đường hoàng đạo”.
Biên soạn chuyên đề này, Đỗ Lai Thuý muốn giới thiệu những con đường nghiên cứu bản tính dân tộc từ/ qua (và bằng) phân tâm học từ mô hình lý thuyết và các nghiên cứu ứng dụng đến sáng tác nghệ thuật, từ tính cách tộc người đến tính cách dân tộc như một trình độ phát triển cao nhất của nó ở nhiều bộ tộc, dân tộc trên thế giới. Tuy nhiên, trước những vấn đề đa dạng như vậy, bài viết nhỏ này chỉ bước đầu đề cập đến mô hình lý thuyết nghiên cứu tính cách dân tộc thông qua tâm bệnh học tộc người của G. Devereux như một sự soi rọi của những luận thuyết khoa học vào vấn đề phức tạp này.
Georges Devereux (1908 – 1985) là nhà phân tâm học và nhân loại học người Pháp nổi tiếng với những công trình chuyên nghiên cứu về các tộc người da đỏ ở châu Mỹ. Ông đặc biệt chú tâm tới các chứng bệnh nhiễu tâm có tính tộc người, là người đi tiên phong trong việc hình thành lý thuyết và phác đồ điều trị tâm bệnh học tộc người dựa vào mối quan hệ giữa tâm lý và văn hoá. Lý thuyết của ông thảng hoặc đã được giới thiệu ở nước ta (3). Nhưng phải đến cuốn sách này, bạn đọc Việt ngữ mới được tiếp cận những tiểu luận chủ chốt, mang tính giới thuyết đại cương về lý thuyết của ông, như: Cái bình thường và cái không bình thường; Bệnh tinh thần phân liệt, một chứng loạn tâm có tính chất tộc người và Những giấc mơ sinh bệnh ở các xã hội ngoài phương Tây.
Đánh giá
Chưa có đánh giá nào.